MWALA_LEARN-VITENZI-Vielezi-biasharabora.com

Objectives: VITENZI (V),VIELEZI (E)

Vitenzi (T) - Notes Kamili

VITENZI (T) - KILA KITU UNACHO KIHITAJI

Vitenzi ni maneno yanayoonyesha tendo, hali, au tukio katika sentensi. Yana nafasi muhimu sana katika lugha ya Kiswahili kwani husaidia kueleza kinachotokea, nani anafanya, na namna au muda wa tendo.

Ufafanuzi wa Kitenzi

Vitenzi (T) ni maneno yanayoweza:

  • Kueleza tendo (mfano: kupika, kucheza)
  • Kueleza hali (mfano: kuwa mchangamfu, kuwa mgumu)
  • Kueleza tukio (mfano: mvua inanyesha, ndege anaruka)

Majina mengine: Kitenzi, Verb (Kiingereza)

Sababu ya Jina: Kitenzi ni neno linalohusiana na tendo, kwa hivyo hufanya kazi ya kueleza kinachoendelea au kilichofanyika.

Vitabu vya Marejeo: Sarufi ya Kiswahili Sanifu - TUKI, Lugha Yetu - Oxford Tanzania

Aina Kuu za Vitenzi

Kuna aina tatu kuu za vitenzi:

  1. Kitenzi Kikuu - Hufanya kazi ya kueleza tendo au tukio lililotokea.
    • Mfano: alifika, anacheza, nitakula
    • Kitenzi kikuu kinaweza kubadilika kulingana na nafsi, wakati, na namna ya tendo.
  2. Kitenzi Kisaidizi - Husaidia kitenzi kikuu kueleza wakati, nafsi, au hali.
    • Mfano: anaweza, amekuwa, atakuwa
    • Kisaidizi huchangia maana kamili ya kitenzi kikuu lakini siwezi kutenda pekee.
  3. Kitenzi Kishirikishi - Huchangia na vitenzi vingine ili kuunda sentensi yenye maana kamili.
    • Mfano: akicheka, alipokuwa akifanya
    • Kishirikishi huonyesha uhusiano kati ya vitenzi vingi na namna ya tukio.
Sifa Muhimu za Vitenzi
  • Kubadilika kulingana na nafsi (mimi, wewe, yeye, sisi, ninyi, wao)
  • Kubadilika kulingana na wakati (hali ya sasa, iliyopita, ya baadaye)
  • Kubadilika kulingana na nafasi au modi (amri, sharti, uongo, halisi)
  • Kubadilika kulingana na hali ya tendo (kamilifu, kuendelea, kutokamilika)
Wakati wa Vitenzi

Vitenzi vinaweza kuonyesha wakati wa tendo:

  • Sasa - Kinachofanyika sasa (Mfano: anasoma)
  • Imekamilika - Tendo lililofanyika tayari (Mfano: alisoma)
  • Kesho / Baadaye - Tendo litakalotokea (Mfano: atakwenda)
Vidokezo Muhimu vya Kukumbuka Vitenzi
  • Kila kitenzi kikuu kinaweza kubadilika kulingana na nafsi na wakati.
  • Vitenzi kisaidizi huongeza maana lakini havitendi pekee.
  • Kishirikishi hufanya vitenzi viwe na uhusiano wa maana kamili katika sentensi.
  • Kumbuka kuwa vitenzi vinaweza kuonyesha hali ya tendo (kamilifu, kuendelea, kutokamilika).
Mifano Halisi ya Vitenzi

Kitenzi Kikuu:

  • Anacheza mpira kila asubuhi.
  • Nilisoma kitabu jana.
  • Watoto watakula chakula cha mchana kesho.

Kitenzi Kisaidizi:

  • Anaweza kuandika barua vizuri.
  • Amekuwa akicheza mpira kila siku.
  • Atakuwa amefika shule kabla ya saa nne.

Kitenzi Kishirikishi:

  • Alipokuwa akisoma, simu yake iliita.
  • Watoto walipokuwa wakiimba, walifurahia sana.
  • Nikiwa nikipika, mgeni alikuja kutembelea.
Kanuni Muhimu za Vitenzi
  • Kila kitenzi kikuu kinaweza kubadilika na viambishi vya wakati na nafsi (Mfano: "ninaenda", "alikuja", "watakula").
  • Kitenzi kisaidizi huongeza maana ya kitenzi kikuu bila kubadilisha msingi wake.
  • Kishirikishi hufanya vitenzi viwe na muundo kamili wa sentensi kwa kuunganisha matukio mbalimbali.
  • Kumbuka aina tatu za vitenzi ili kuelewa vizuri sentensi: kikuu, kisaidizi, kishirikishi.
  • Vitenzi vinaweza kubadilika kulingana na: nafsi, wakati, hali ya tendo, na modi (amri, sharti, uongo, halisi).
Vielezi (E) - Aina na Matumizi

VIELEZI (E) - AINA, MATUMIZI NA KANUNI

Vielezi ni maneno yanayobainisha namna, mahali, muda, au idadi ya tendo lililotajwa na kitenzi. Huitwa kielezi au adverb kwa Kiingereza.

1. Ufafanuzi wa Vielezi

Vielezi ni neno linaloeleza kitenzi, kivumishi, au kielezi kingine. Linaleta taarifa zaidi kuhusu namna, mahali, wakati, au idadi ya tendo lililotajwa.

Mfano:

  • Alienda haraka. (Kielezi kinaeleza namna ya kwenda)
  • Kitabu kipo kwenye mezani. (Kielezi kinaeleza mahali)
  • Alisoma jana. (Kielezi kinaeleza muda)
  • Walikuwa wote

2. Majina Mengine na Sababu

Majina mengine: Kielezi, Adverb (Kiingereza). Sababu ya majina haya: "Kielezi" linatokana na neno "eleza", kwa sababu kielezi hutoa maelezo zaidi kuhusu tendo au hali fulani. Katika sarufi, vielezi ni muhimu sana kwa kueleza wazi matendo na hali za maneno.

Vitabu vilivyotaja: Sarufi na Maumbo ya Kiswahili - TUKI, Matumizi ya Lugha - Longhorn, Lugha Yetu - Oxford Tanzania.

3. Aina Ndogo za Vielezi

Vielezi vinaweza kugawanywa katika aina nne kuu:

  • Vielezi vya Namna: Huonyesha jinsi jambo linavyofanywa.
    Mfano: Alienda haraka, Alipika kwa uangalifu.
  • Vielezi vya Mahali: Huonyesha mahali ambapo tendo limefanyika.
    Mfano: Alikaa nyumbani, Kitabu kipo kwenye meza.
  • Vielezi vya Wakati: Huonyesha muda au wakati wa tendo.
    Mfano: Alifika jana, Nimekula asubuhi hii.
  • Vielezi vya Idadi: Huonyesha wingi au umafupi wa tendo.
    Mfano: Wote walikusanyika wote, Nimeona wengine.
4. Matumizi Muhimu na Kanuni za Vielezi

Kanuni Muhimu:

  1. Vielezi hubadilika kulingana na kitenzi wanachoelezea, lakini mara nyingi haviwezi kubadilika kama nomino.
  2. Kielezi cha namna (haraka, kwa uangalifu) kinaelezea kitenzi moja kwa moja.
  3. Kielezi cha mahali huja mara nyingi baada ya kitenzi au mwishoni mwa sentensi.
  4. Kielezi cha wakati huonyesha muda wa kitendo na huweza kuwa mwanzo, katikati, au mwishoni mwa sentensi.
  5. Kielezi cha idadi huonyesha jumla ya watu, vitu au matendo na mara nyingi huambatana na viwakilishi vya idadi.

Vidokezo Muhimu:

  • Kielezi hakitofautishi jinsia au wingi, tofauti na nomino na vivumishi.
  • Kielezi kinaweza kueleza kitenzi, kivumishi, au kielezi kingine.
  • Katika sentensi, kielezi husaidia kufanya maana iwe wazi na kuondoa utata.
5. Mifano Halisi ya Vielezi

Vielezi vya Namna: Alienda polepole, Alisoma kwa makini.

Vielezi vya Mahali: Aliweka kitabu kando ya kitanda, Wanafunzi wapo shuleni.

Vielezi vya Wakati: Alifika jana, Tutafanya mtihani kesho.

Vielezi vya Idadi: Wote walishiriki wote, Wengine walichelewa wengine.

6. Vidokezo vya Kukumbuka
  • Kielezi kinaeleza kitu kilichofanywa, siyo kitu chenyewe (nomino).
  • Kielezi cha namna = jinsi, Kielezi cha mahali = wapi, Kielezi cha wakati = lini, Kielezi cha idadi = wangapi/wote.
  • Angalia sentensi: maneno yanayobainisha kitenzi, kivumishi au kielezi kingine mara nyingi ni vielezi.

Reference Book: N/A

Author name: SIR H.A.Mwala Work email: biasharaboraofficials@gmail.com
#MWALA_LEARN Powered by MwalaJS #https://mwalajs.biasharabora.com
#https://educenter.biasharabora.com

:: 1::

⬅ ➡