004-Mwala_Learn-Aina-za-Maneno-NOMINO-VIWAKILISHI-VIVUMISHI

Objectives: 004-Mwala_Learn-Aina-za-Maneno-NOMINO-VIWAKILISHI-VIVUMISHI

Nomino β€” Maelezo Kamili (Kiswahili)

NOMINO (N) β€” MAELEZO YA KAMILI

Hizi ni notes za kina kuhusu nomino β€” maana, aina ndogo, jinsi zinavyofanya kazi katika sentensi, sheria za umoja/wingi, makundi ya nomino (noun classes), mifano halisi, na mafundisho yatakayowafanya wanafunzi wajibu mtihani kwa ufanisi.

1. Ufafanuzi wa Nomino

Nomino ni neno linalotaja jina la mtu, mahali, kitu, wazo au hali. Kwa mfano: baba, Tanzania, meza, amani, uharibifu.

Majina mengine: Jina (kiswahili sanifu), Noun (kiingereza).
Kwanini jina hili? Katika fasihi za lugha, "nomino" ni istilahi ya kitaalamu iliyotokana na Kilatini nomen β€” ina maana ya "jina". Kwa hivyo nomino ni "jina" la kitu au mtu.

Vitabu vya marejeo (mfano): Sarufi ya Kiswahili Sanifu (TUKI), Sarufi na Matumizi ya Lugha ya Kiswahili (Oxford/Longhorn).

2. Aina Kuu za Nomino

Nomino zinaweza kugawanywa kwa mtaala huu wa Tanzania kama:

  • Nomino za Kawaida (common nouns)
  • Nomino za Pekee / Majina (proper nouns)
  • Nomino za Jamii / Kundi (collective nouns)
  • Nomino za Dhahania / Mstaarabu (abstract nouns)
  • Nomino za Wingi / Msingi wa Wingi β€” taja jinsi ya kuonyesha wingi
  • Nomino za Jumla (generic) β€” zinapotumika kwa ujumla/kiini
  • Nomino za Kiasi (mass / uncountable)
Mifano fupi:
  1. Nomino ya kawaida: kitabu, mwanafunzi.
  2. Nomino ya pekee: Dar es Salaam, Julius Nyerere.
  3. Nomino ya jamii: kikundi, jarida (kama kundi la watu/ vitu).
  4. Nomino ya dhahania: haki, upendo.
  5. Nomino ya kiasi: maji, chai (hazihesabiwi kwa vitani kwa urahisi).

3. Nomino za Kawaida (Common Nouns)

Maana: Zinataja vitu au watu kwa jina la kawaida β€” si za kigeni. Huweza kuwa vitu vinavyoweza kuguswa au kuonekana.

  • Mifano: mwalimu, meza, kitabu, gari.
  • Muhimu: Zinabadilika kwa neno la wingi (mwalimu β†’ walimu) na zinaweza kupandikizwa sifa (mwalimu mzuri).

4. Nomino za Pekee / Majina (Proper Nouns)

Maana: Zinataja jina la mtu, mahali, shirika au kitu maalumu. Zinahitaji kuandikwa kwa herufi kubwa katika Kiingereza; katika Kiswahili tunazitaja bila mabadiliko ya kiwakilishi maalumu ya herufi, lakini ni za pekee kwa maana ya kitu maalumu.

Mifano: Tanzania, Mt. Kilimanjaro, Chama Cha Mapinduzi, Asha.

Kwanini huitwa "za pekee"? Kwa sababu zinamtambua mlangoni au kwa utambulisho mmoja tu β€” hakuna mwingine mwenye jina sawa katika muktadha uleule.

5. Nomino za Jamii (Collective Nouns)

Maana: Zinataja kundi la vitu au watu kama chombo kimoja.

Mifano: kundi, baraza, manga (kikundi cha wanyama), darasa (kikundi cha wanafunzi).

6. Nomino za Dhahania (Abstract Nouns)

Maana: Zinataja hisia, hali, fikra au ubora usioonekana kwa macho.

Mifano: haki, uhuru, upendo, adilifu.

7. Nomino za Kiasi / Mass Nouns

Maana: Zinarejelea vitu visivyohesabiwa kwa vitani β€” mara nyingi hakuna mfumo wa wingi kwao; tunatumia kipimo au kifungu (mfano: kikombe cha maji).

Mifano: maji, chumvi, uji, pamba.

8. Nomino za Jumla (Generic Nouns)

Hizi zinapotumika zinamaanisha kundi kwa jumla β€” mfano mwanafunzi linaweza kumaanisha mwanafunzi yeyote katika muktadha.

4. Daraja la Nomino (Noun Classes) β€” Muhimu katika Kiswahili

Kiswahili ni lugha ya Kibantu; nomino zinasimamiwa na daraja la nomino (prefixes) ambazo huamua muungano wa vitenzi, vivumishi, viwakilishi na viunganishi. Hii ni sehemu muhimu sana ya mtihani.

Daraja muhimu (zimara) na mifano:

DarajaUwekaji (prefix singular / plural)Mifano (singular β†’ plural)Maelezo
1 / 2 m-/wa- mwalimu β†’ walimu, Mwanafunzi β†’ Wanafunzi Watu na vitu vinavyohusiana na watu
3 / 4 m-/mi- mti β†’ miti, mto β†’ mito Mimea, urefu, kitu fulani
5 / 6 ji-/ma- jicho β†’ macho, jaribu β†’ majaribu Vitu vingi, vitu visivyo na mfumo wa m-/wa
7 / 8 ki-/vi- kikombe β†’ vikombe, kitabu β†’ vitabu Vyombo, zana, vitu vidogo
9 / 10 n-/n- ndizi β†’ ndizi (mara nyingi hazibadiliki), ndwele β†’ ndwele Nomino nyingi za wanyama, baadhi ya maneno yasiyobadilika
11 u- ubavu, ufundi Hali, ubora, au sehemu ya mwili
14 u- uzuri, uhuru Hali, wingi wa kitu (abstract)
16 / 17 / 18 pa-/ku-/mu- pwani, karibu, humu (kwaonyesha mahali) Locative (mahali)
Vidokezo muhimu:
  • Daraja la nomino ndilo linalochagua mfanano (agreement) wa kitenzi na kivumishi. Mfano: Mwalimu anafurahi β€” ana inafaa kwa daraja 1.
  • Hakikisha unajua kauli ya m-/wa-, ki-/vi-, ji-/ma-, na n-/n- β€” hizo ndizo muhimu zaidi kwa mtihani.

5. Muungano wa Nomino (Agreement / Concord)

Swahili inatumia prefiksi za somo (subject concord) kwenye vitenzi ili kuonyesha nani au nini kinafanya tendo. Prefiksi hizi hutegemea daraja la nomino.

Mfano 1 (Daraja 1/2 - m/wa):

Sentensi: Mwalimu anafundisha darasani.
Uchambuzi: mwalimu ni daraja 1 β†’ somo la kitenzi ni a- (ana-).

Mfano 2 (Daraja 7/8 - ki/vi):

Sentensi: Kitabu kinaukubwa mzuri.
Uchambuzi: kitabu (ki) β†’ kitenzi kina prefiksi ki- β†’ kina.

Mfumo mfupi wa somo (subject concord) kwa daraja chache:
  • Daraja 1 (m-): a- (ana-)
  • Daraja 2 (wa-): wa- (wana-)
  • Daraja 7 (ki-): ki- (kina-)
  • Daraja 8 (vi-): vi- (vina-)
  • Daraja 11/14 (u-): u- (una-)
Hizi ni muhtasari; mtihani unaweza kukuuliza uunde vivumishi, viwakilishi, au vitenzi vinavyolingana na daraja maalumu.

6. Umoja na Wingi β€” Jinsi ya Kutengeneza Wingi

Hapa tutaonyesha kanuni za kawaida za kuunda wingi kwa daraja tofauti.

SingularPluralSheria / Maelezo
mwalimuwalimum- β†’ wa-
mtimitim- β†’ mi-
kikombevikombeki- β†’ vi-
kitabuvitabuki- β†’ vi- (ki + -tabu β†’ vitabu)
jichomachoji- β†’ ma- (hapa ji/ji- hufanya ma-)
ndizindizin-/n- mara nyingi hazibadiliki
maji (n/a)Nomino za kiasi hazina wingi (maji ni singular/plural kama inavyotumika)

Vidokezo vya utaratibu: Ikiwa haujui daraja la neno, tambua muundo wake wa wingi kwa kuangalia neno la plural au utafute muundo wa awali (kama ki-, m-, ji-)

7. Kuunda Nomino Kutoka kwa Vitenzi (Derivation)

Nomino nyingi zinapatikana kwa kutanisha vitenzi au kwa kuongeza kiambishi maalumu.

  • Mfano: kuandika β†’ mwandishi (m- + andik + -i + -sh?) β†’ Nomino ya mtu anayefanya tendo.
  • Mfano: kuimba β†’ mwimbaji / imba β†’ uimbaji (kitendo cha kuimba).
  • Mfano wa kivitendo: kuosha β†’ mtoaji / osha (aina mbalimbali za nomino zinategemea kiambishi).
Kanuni ya msingi: Kutegemea kiambishi na daraja la nomino unalotaka kuunda (mw-, m-, ki-, u- na kadhalika).

8. Nomino ndani ya Sentensi β€” Nafasi na Majukumu

Nomino inaweza kuwa:

  • SOMO (Subject): Mwalimu anasoma.
  • MOLOLISHO / KIAMLA (Object): Alinunua kitabu.
  • MASHARTI ya Eneo (Locative): Alikaa nyumbani. (nomino inayohusiana na mahali)
  • POSSESSIVE (Umiliki): Hilo ni kitabu cha Asha / kitabu chake.
Umiliki β€” jinsi ya kuonyesha umiliki

Katika Kiswahili, umiliki mara nyingi unaonyeshwa kwa kutumia ya/wa/cha/ya kulingana na daraja:

  • Kitabu cha Asha (daraja 7/8: ki/vi β†’ cha/vya) β†’ cha kwa kitabu (ki).
  • Nyumba ya Nuru (nyumba ni daraja 9/10 au m-/mi kwa mfano) β†’ ya au ya kulingana.
Mfano: Gari la Juma / Kitabu chake / Walimu wao.

9. Makosa ya Kawaida na Jinsi ya Kuyarekebisha

  1. Kukosea daraja na muungano: Mfano: *Kitabu wanaenda (sahihi: Kitabu kinavyoenda au Wanaenda kulingana na somo).
  2. Kutumia wadai wa wingi kwa nomino za kiasi: *maji mengi β€” sahihi ni maji mengi lakini kumbuka matumizi ya kipimo (kikombe cha maji) kwa maana za kuhesabu.
  3. Kuisahau umiliki sahihi kulingana na daraja: Mfano: *Kitabu ya Asha (sahihi: Kitabu cha Asha).
Jinsi ya kujizuia kutoka kwa makosa:
  • Tambua daraja la nomino kwanza β€” kisha tumia prefiksi ya somo (subject concord) sahihi.
  • Soma kwa umakini muundo wa wingi wa neno kabla ya kuandika (mβ†’wa, kiβ†’vi, jiβ†’ma).
  • Kama neno ni aina ya kiasi, fikiria kutumia kipimo (kikombe, kisu, begi).

10. Mifano ya kina β€” Sentensi, uchambuzi na muungano

Sentensi 1

Walimu walikuja shuleni na vitabu vipya.

  • Walimu β€” nomino daraja 2 (wa-), plural ya mwalimu.
  • walikuja β€” kitenzi na somo wa- kinacholingana na daraja 2.
  • vitabu β€” nomino daraja 8 (vi-), plural ya kitabu.
  • vipya β€” kivumishi kina muungano wa daraja 8 (vi-), kwa hivyo kivumishi kinaanza na vi-.
Sentensi 2

Uwazi wa serikali ni muhimu kwa maendeleo ya taifa.

  • Uwazi β€” nomino ya dhahania (u- daraja 14) inamaanisha hali. Kitenzi kitakuwa na somo u- kama inahitajika.
  • maendeleo β€” nomino ya wingi ma- (ji/ma) ikielezea hali ya maendeleo mengi.
Sentensi 3

Mtoto anacheza pembezoni mwa mto.

  • Mtoto β€” daraja 1 (m-).
  • anacheza β€” kitenzi kikiwa na somo la daraja 1 (a-).
  • pembezoni β€” eleza mahali (locative).

11. Mazoezi na Majibu (Kwa Kujifunza kwa Vitendo)

Jaribu kufanya mazoezi ifuatayo kabla ya kutazama majibu.

  1. Toa wingi wa maneno haya: mwalimu, kitabu, mti, jicho, ndizi.
  2. Tambua daraja na sema muungano wa kitenzi (subject concord): kitabu, walimu, mtoto, vikombe.
  3. Badilisha sentensi ifuatayo: Kitabu ni zuri. (Tumia muungano sahihi wa kivumishi kwa plural).
  4. Tengeneza nomino ya mtu anayefanya tendo kutoka kwa kitenzi: kuimba, kuandika, kupika.
Majibu
  1. Wingi: walimu, vitabu, miti, macho, ndizi (ndizi hazibadiliki kwa maneno mengi).
  2. Daraja + muungano:
    • kitabu β€” daraja 7/8 (ki/vi) β†’ somo: ki- β†’ kitabu kina / plural: vitabu vina.
    • walimu β€” daraja 1/2 (m/wa) β†’ somo: wa- β†’ walimu wana.
    • mtoto β€” daraja 1 (m-) β†’ somo: a- β†’ mtoto an (anacheza).
    • vikombe β€” daraja 8 (vi-) β†’ somo: vi- β†’ vikombe vina.
  3. Badilisha: Vitabu ni vizuri. (kivumishi vizuri au v vizuri β€” sahihi ni: Vitabu ni vizuri au Vitabu ni vya thamani; au kivumishi kinastahili kuwa vema kulingana na njia unayotaka kujieleza.)
  4. Nomino kutoka kwa vitenzi:
    • kuimba β†’ mwimbaji (mtu anayekimbia) au uimbaji (kitendo)
    • kuandika β†’ mwandishi / uandishi
    • kupika β†’ mpishi / upika

12. Vidokezo vya Kujifunza Mtihani

  • Jifunze daraja la nomino kwa mifano 10-15 kila daraja (m-wa, ki-vi, ji-ma, m-mi, n-n, u-, locative).
  • Fanya mazoezi ya muungano: andika sentensi 20 na ubadilishe somo (singular/plural) na uone jinsi kitenzi kinabadilika.
  • Kumbuka nomino za kiasi zinaweza kuhitaji kipimo (kikombe, moduli) ili kuzihesabu.
  • Jifunze majina ya umiliki (cha/ya/wa/ya) kulingana na daraja kabla ya mtihani.

13. Vitabu na Marejeo (Mfano wa vitabu vinavyotumika katika mtaala wa Tanzania)

  1. Sarufi ya Kiswahili Sanifu β€” TUKI (miongozo ya sarufi na daraja la nomino).
  2. Sarufi na Matumizi ya Lugha ya Kiswahili β€” Oxford/Longhorn (misingi ya muungano na matumizi).
  3. Isimu Jamii na Sarufi β€” vitabu vya elimu ya juu vinavyofundisha daraja na uundaji wa nomino.

Vitabu hivi vinaonyesha istilahi mbalimbali (kama "nomino", "jina", "noun") na wanatoa mifano iliyotumika katika mtaala wa Tanzania. Endapo unataka, ninaweza kutoa nukuu/ukurasa maalumu kutoka kwa vitabu hivyo (kwa muhtasari) ili uweze kujifunza zaidi.

14. Hitimisho

Nomino ni moja ya sehemu muhimu katika sarufi ya Kiswahili. Kujua aina, daraja, jinsi ya kuunda wingi, na jinsi nomino zinavyolingana na vitenzi na vivumishi ni ufunguo wa kuelewa sentensi vizuri na kuandika kwa usahihi. Soma mifano, tengeneza sentensi zako mwenyewe, na fanya mazoezi mara kwa mara.

Ukitaka, nitaunda sehemu ya pili inayochambua Viwakilishi kwa undani sawa (na mazoezi 50) β€” niambie tu tuchukue lini.

Imetengenezwa kwa ajili ya kujifunzia; mifano imechaguliwa ili ifuatane na mtaala wa Tanzania.
Viwakilishi - Aina za Maneno

VIWAKILISHI (W) KWA MUJIBU WA MTAALA WA TANZANIA

Viwakilishi ni maneno yanayochukua nafasi ya nomino ili kuepuka kurudia majina mara kwa mara katika sentensi. Huitwa pia kirai kiwakilishi au pronoun kwa Kiingereza. Vitabu vya marejeo: Fasihi na Sarufi - Longhorn, Sarufi Maumbo na Matumizi - TUKI.

Ufafanuzi wa Viwakilishi

Viwakilishi huchukua nafasi ya nomino katika sentensi. Hii inasaidia kufanya mawasiliano kuwa mafupi na rahisi, na pia kuepuka kurudia maneno. Kwa mfano:

  • Alienda Juma sokoni. Yeye alikula matunda. (Hapa "yeye" ni kiwakilishi cha nafsi kinachochukua nafasi ya "Juma")
Aina Ndogo za Viwakilishi

Kuna aina 10 za viwakilishi:

  1. Viwakilishi vya Nafsi - Huchukua nafasi ya mtu anayezungumziwa au anayezungumza.
    Mifano: mimi, wewe, yeye, sisi, ninyi, wao.
    Sentensi: Mimi ninaenda shule.
  2. Viwakilishi vya Kuonesha - Hufafanua kitu kilichopo karibu au mbali.
    Mifano: huyu, huu, hii, wale, wale wale.
    Sentensi: Huyu ni rafiki yangu wa karibu.
  3. Viwakilishi vya Kumiliki - Hufafanua umiliki au mali.
    Mifano: wangu, wako, wake, wetu, wenu, wao.
    Sentensi: Kitabu hiki ni wangu.
  4. Viwakilishi vya Idadi - Huchukua nafasi ya nomino zinazoonyesha idadi.
    Mifano: wachache, wengi, wote, wote wawili.
    Sentensi: Wote walishiriki shindano.
  5. Viwakilishi vya Kuuliza - Hutatua maswali kuhusiana na nomino.
    Mifano: yupi, nani, lipi, gani.
    Sentensi: Nani atashiriki maonyesho?
  6. Viwakilishi vya Kipekee - Hufafanua mtu au kitu maalumu bila kurudia nomino.
    Mifano: mwenyewe, kila mmoja, mtu fulani.
    Sentensi: Kila mmoja alishiriki kikamilifu.
  7. Viwakilishi vya -a Unganifu - Viwakilishi vinavyounganisha nomino mbili au zaidi.
    Mifano: la baba, la mama, la mzee.
    Sentensi: Kitabu la baba kipo mezani.
  8. Viwakilishi vya Sifa - Huonesha sifa ya nomino badala ya kuitaja moja kwa moja.
    Mifano: mzuri, mkubwa, mrefu.
    Sentensi: Hii nyumba ni nzuri.
  9. Viwakilishi vya Amba - Huonyesha nomino inayohusiana na maneno mengine.
    Mifano: ambalo, ambalo, zile.
    Sentensi: Kitabu ambacho alisoma ni kizuri.
  10. Viwakilishi vya Urejeshi - Huchukua nafasi ya nomino zilizotajwa awali.
    Mifano: yeye, wake, wao.
    Sentensi: Juma alisoma kitabu, yeye alikipenda sana.
Vidokezo Muhimu Kuhusu Viwakilishi
  • Viwakilishi hufanya mawasiliano kuwa mafupi na rahisi.
  • Husaidia kuepuka kurudia nomino mara kwa mara.
  • Kila aina ya kiwakilishi ina matumizi maalumu ndani ya sentensi.
  • Mfano wa uundaji wa sentensi sahihi: Mimi (kiwakilishi cha nafsi) ninaenda (kitenzi) shule (nomino).
Vitabu na Marejeo
  • Fasihi na Sarufi - Longhorn Publishers
  • Sarufi Maumbo na Matumizi - TUKI
  • Sarufi ya Kiswahili Sanifu - TUKI
Vivumishi - Aina za Maneno

VIVUMISHI (V) - AINA ZA MANENO

Vivumishi ni maneno yanayofanya kazi ya kutoa sifa au maelezo zaidi kuhusu nomino au viwakilishi. Vivumishi husaidia kuelezea hali, sura, ukubwa, idadi, au sifa nyingine ya kitu au mtu katika sentensi.

Majina Mengine: Sifa, Kivumishi, Adjective (Kiingereza)

Sababu ya Majina: Huitwa "vivumishi" kwa sababu vinatumika kivumisha nomino au kielezi kwa kutoa sifa, hali au maelezo zaidi. Kwa hivyo, vinarahisisha kuelewa ni kitu gani kinaelezewa katika sentensi.

Vitabu vya Marejeo: Sarufi ya Kiswahili Sanifu - TUKI, Sarufi na Matumizi ya Lugha - Oxford Tanzania.

Aina Ndogo za Vivumishi

Vivumishi vina aina 10 muhimu:

  1. Vivumishi vya Sifa:

    Hutoa sifa au hali ya nomino au kielezi.

    Mifano:

    • Gari jipya limefikishwa sokoni.
    • Babu mrefu anapenda kucheka.

    Kidokezo: Angalia neno linatofautiana na nomino linaloelezea.

  2. Vivumishi vya Idadi:

    Hutoa idadi ya vitu au watu.

    Mifano:

    • Kuna watu watatu darasani.
    • Nilinunua vitabu vitano.

    Kidokezo: Tafuta maneno yanayohusiana na namba au kiasi.

  3. Vivumishi vya Kuuliza:

    Huuliza au kuonyesha swali kuhusu nomino.

    Mifano:

    • Ni gapi kitabu hiki?
    • Ana nani mgeni wake?

    Kidokezo: Maneno haya mara nyingi huanza na "nani", "gapi", "gani".

  4. Vivumishi vya Kuonesha:

    Huelezea kitu kilicho karibu au mbali au kuonyesha ni kipi.

    Mifano:

    • Kitabu hiki ni kizuri.
    • Nyumba ile ni kubwa.

    Kidokezo: Angalia maneno kama "hiki", "kile", "hicho".

  5. Vivumishi vya Kumiliki:

    Huelezea umiliki wa kitu au mtu.

    Mifano:

    • Hii ni nyumba yangu.
    • Kitabu hiki ni cha wangu.

    Kidokezo: Tafuta viambatanisho vya kumiliki kama "yangu", "yako", "yake".

  6. Vivumishi vya -a Unganifu:

    Vinatumika kuunganishwa na nomino na kielezi kwa muundo maalumu wa kisarufi (sifa zinazokubaliana).

    Mifano:

    • Mti mrefu mzuri umepandwa.
    • Watoto wachangamfu wazuri wameshiriki michezo.

  7. Vivumishi vya Amba:

    Huitekeleza pale ambapo nomino inaambatanishwa na -amba.

    Mifano:

    • Kitabu ambacho nilinunua ni kizuri.
    • Mkubwa ambaye aliwaza shida hii ni mwaminifu.

  8. Vivumishi vya Urejeshi:

    Hutatua kielezi kinachorejelea nomino au kielezi kingine.

    Mifano:

    • Gari hili, lilo kwenye barabara, ni jipya.
    • Nyumba hiyo, iliyopo katikati ya mtaa, ni ya mzuri.

  9. Vivumishi vya Pekee:

    Hutoa sifa maalumu isiyo ya kawaida, mara nyingi ni ya kihistoria au kipekee.

    Mifano:

    • Mkristo Mwaminifu alihudhuria ibada.
    • Babu Mshujaa alikombolewa na historia.

  10. Vivumishi vya Jina kwa Jina:

    Hutumika kueleza jina kwa jina la mtu au kitu maalumu.

    Mifano:

    • Shule Ya Msingi St. Joseph ipo mtaa huu.
    • Mgahawa La Furaha ni maarufu hapa.

Vidokezo Muhimu vya Kukumbuka Vivumishi

  • Vivumishi huunganishwa na nomino au kielezi katika sentensi.
  • Vinabadilika kadri nomino inavyobadilika (mfano: mrefu β†’ marefu).
  • Hutoa maelezo kuhusu sifa, idadi, umiliki, mahali, na hali ya kitu au mtu.
  • Angalia alama za -a unganifu, -amba, na urejeshi katika kutambua vivumishi.
  • Vivumishi huifanya sentensi iwe ya kueleweka vizuri na wazi.

Hizi notes ni kamili kwa mwanafunzi yeyote kuweza kuelewa vivumishi, aina zake, na jinsi ya kutumia kwa usahihi sentensini.

Reference Book: N/A

Author name: SIR H.A.Mwala Work email: biasharaboraofficials@gmail.com
#MWALA_LEARN Powered by MwalaJS #https://mwalajs.biasharabora.com
#https://educenter.biasharabora.com

:: 1::

β¬… ➑